در یک دسته‌بندی کلی و از حیث نوع بارگذاری و اشتراک محتوا، می‌توان رسانه‌های فعّال در بستر فضای مجازی را به دو دسته کاربرمحور و ناشرمحور تقسیم نمود. در ادامه توضیحاتی اجمالی نسبت به این دو دسته رسانه آمده‌است:
تعریف رسانه‌های کاربرمحور
یکی از کاربردهای رایج فضای مجازی، انتشار محتوای صوتی و تصویری در بستر پلتفرم‌های صوت و تصویر فراگیر است که این امر بواسطه سرویس‌های متنوع، دسترسی کاربران را به حجم انبوهی از محتواهای مختلف فراهم می‌آورد. رسانه‌های «کاربر محور»، از جمله مهمترین این سرویس‌ها هستند چرا که این رسانه‌ها سهم مهمی از سبد مصرف رسانه‌ای کاربران دارند. این نوع رسانه‌ها، در واقع پلتفرم‌هایی هستند که امکان بارگذاری، اشتراک‌گذاری و ارائه محتوای صوتی و تصویری توسط کاربران را برای عموم فراهم ساخته‌اند.
تعریف رسانه‌های ناشرمحور
در نقطه مقابل رسانه‌های کاربرمحور، رسانه‌های ناشرمحور قرار دارند. در این رسانه‌ها، محتوا توسط رسانه انتخاب و در اختیار بازدیدکننده و مخاطب قرار می‌گیرد. رسانه ناشرمحور یک اصطلاح عام و شامل بسیاری از رسانه‌های فعال در بستر فضای مجازی است.
رصد رسانه‌های فعّال در بستر فضای مجازی
مؤسسه دیدبانی و ارزیابی رسانه «دیدار»، در راستای ارائه خدمت عمومی به هم‌وطنان و کمک به بستر سازی در تأمین اهداف سه‌گانه:
در مدل‌های تحلیلی دیدار، شاخص‌های کیفیت محتوایی در دو دسته کلی سلبی (منفی) و ایجابی (مثبت)، بر اساس منفعت عمومی تدوین شده‌است. آسیب‌ها و ارزش‌های روانشناختی، جامعه‌شناختی، مذهبی و دینی، ملی و انقلابی در این شاخص‌ها لحاظ گردیده. این مدل‌ها، حاصل مطالعات تطبیقی نسبتاً مفصلی در سیستم رده‌بندی سنی و توصیف محتوایی حدود ۱۰ کشور مطرح دنیا و فرهنگ ایرانی ـ اسلامی است.
با توجه به ماهیت رسانه‌های کاربرمحور و ناشرمحور و همچنین نوع محتواهایی که توسط این رسانه‌ها به مخاطبان ارائه می‌شود، مدل‌هایی اختصاصی برای رسد و ارزیابی این دو دسته رسانه طراحی شده است.
رصد و ارزیابی محتوایی رسانه‌های کاربرمحور
رصد و ارزیابی محتوایی «رسانه‌های کاربرمحور»، بسیار ضروری است چرا که کاربران متعدد، بدون نظارت پیشینی محتوای خود را بارگذاری و با دیگران به اشتراک می‌گذارند و متأسفانه، این رسانه‌ها، بر محتوای بارگذاری شده، نظارت مناسبی ندارند.
چالش اصلی در تنظیم‌گری این رسانه‌ها، مسئولیت پلتفرم است. این چالش نه تنها مسأله اصلی رسانه‌های کاربر محور در ایران است بلکه در تمام دنیا نیز این سؤال اساسی، کماکان مطرح است که آیا پلتفرم، نسبت به محتوای بارگذاری شده توسط کاربران مسئول است؟ و به طور دقیق‌تر، پلتفرم تا چه میزان و به چه شکلی مسئول محتوای بارگذاری شده توسط کاربران است؟
پیچیدگی حیطه مسئولیت پلتفرم‌های اشتراک ویدئو، حجم بالای محتوا و گستردگی موضوعی محتواهای بارگذاری شده در این رسانه‌ها نظارت تنظیم‌گران حوزه صوت و تصویر فراگیر را با چالش جدّی مواجه نموده است. پلتفرم‌ها، بسترهایی هستند که محتوا تولید نمی‌کنند و حتی محتوا را سفارش نمی‌دهند اما دسترسی به محتوای تولید شده توسط کاربر را تسهیل می‌کنند. حدود مسئولیت پلتفرم‌ها نسبت به داده‌های بارگذاری شده توسط کاربران، همواره مسئله‌ای بحث برانگیز در دنیا بوده و هست. اتحادیه اروپا هنوز به تصمیمی قاطع نسبت به پلتفرم‌ها نرسیده و قوانین این اتحادیه به صورت دوره‌ای در حال تدوین و ویرایش است. در بین متخصصان و حکمرانان این حوزه نیز اختلاف نظر جدی وجود دارد. در قوانین آمریکا، پلتفرم‌ها نسبت به محتوا مسئول نیستند در حالی‌که اتحادیه اروپا، در شرایطی، پلتفرم‌ها را نسبت به محتوا مسئول می‌داند.
علی‌رغم عدم مشارکت در تولید، پلتفرم‌ها، مداخله‌های مهمی در مورد محتوا انجام می‌دهند. اینکه از چه محتوایی حمایت بیشتری می‌کنند و آن را ترویج می‌دهند، اینکه چگونه کاربران را به هم مرتبط می‌کنند، چگونه تعامل بین آنها را واسطه‌گری می‌کنند و اینکه مانع از توزیع چه محتواهایی می‌شوند؛ بنابراین نمی‌توان پلتفرم‌ها را نسبت به محتوای بارگذاری شده توسط کاربران، بی‌اختیار و غیر مسئول دانست.
فارغ از تعیین حیطه مسئولیت پلتفرم، نظارت و ارزیابی این رسانه‌ها، برای تنظیم‌گران و رصدکنندگان عرصه صوت و تصویر فراگیر، امری لازم و ضروری است. مهمترین بُعد این نظارت و ارزیابی، رصد سلامت محتوای آنهاست. در این پلتفرم‌ها هرچند مسئولیت سلامت محتوا مستقیماً متوجه پلتفرم نیست، اما پلتفرم می‌تواند از طریق روش‌های پیشینی و پسینی کشف تخلف مانند تیم‌های انسانی کشف تخلف، سامانه‌های هوشمند و گزارش‌های مردمی، میزان محتوای تخلف‌آمیز را در پلتفرم خود در حد معقولی پایین نگه دارد. بنابراین آنچه از پلتفرم‌ها مورد انتظار است، پایین نگه‌داشتن «میزان محتوای تخلف‌آمیز» است.
علاوه بر محتوای دارای تخلف، «محتوای مضرّ» نیز در ارزیابی مورد توجه است. محتوای مضّر، از نظر قاونی، تخلف محسوب نمی‌شود اما برای مخاطب آسیب‌زاست. نمی‌توان در مورد محتوای مضرّ (آسیب‌زننده)، پلتفرم‌ها را مقصّر دانست، چراکه مخاطبان با بارگذاری موارد دارای آسیب، تخلفی مرتکب نشده‌اند و پلتفرم نمی‌تواند این محتواها را حذف کند. میزان محتوای دارای آسیب در هر پلتفرم به سلیقه مخاطبان مرتبط است نه پلتفرم؛ اما از آنجا که تأثیرات فرهنگی پلتفرم‌ها بر جامعه چشم‌گیر است، این شاخص نیز می‌تواند ارزیابی شود و به عنوان داده‌ای توصیفی به نهاد تنظیم‌گر و دغدغه‌مندان عرصه فرهنگ، ارائه گردد.
مؤسسه دیدبانی و ارزیابی رسانه «دیدار»، در راستای مأموریت رصد محتوایی رسانه‌های کشور، مدلی برای ارزیابی محتوایی پلتفرم‌های اشتراک ویدئو طراحی نمود و در گام بعد، شش پلتفرم اصلی کشور یعنی آپارات، روبینو، نماشا، تماشا، دالفک و ام‌پی‌فور را بر اساس مدل طراحی شده، مورد رصد و ارزیابی محتوایی قرار داد.
گزارش تفصیلی این ارزیابی که در سال 1401 انجام شد، در اختیار نهاد محترم تنظیم‌گر رسانه‌های صوت و تصویر فراگیر، به عنوان کارفرمای پروژه، قرار دارد. بنا داریم در این بخش از سایت، گزارش مختصری از این ارزبای و برخی داده‌ها و اطلاعات جمع‌آوری شده از رصد رسانه‌ها را در اختیار شما قرار دهیم.
رصد و ارزیابی محتوایی رسانه‌های ویاودی
دیدار، سلامت محتوایی رسانه‌های وی‌دودی و به‌طور ویژه سریال‌های مطرح شبکه خانگی و اختصاصی را مورد رصد دقیق و مستمر قرار می‌دهد.
در این مدل تحلیلی دیدار، شاخص های کیفیت محتوایی در دو دسته کلی سلبی و ایجابی، بر اساس منفعت عمومی تدوین شده است. آسیب‌ها و ارزش‌های روانشناختی، جامعه شناختی، مذهبی و دینی، ملی و انقلابی در این شاخص‌ها لحاظ گردیده. این مدل، حاصل مطالعات تطبیقی نسبتا مفصلی در سیستم رده بندی سنی و توصیف محتوایی حدود ۱۰ کشور مطرح دنیا و فرهنگ ایرانی‌ـ‌اسلامی است. شاخص‌های ۱۳ گانه سلبی (منفی) و 4 گانه ایجابی (مثبت) در این مدل عبارتند از:
شاخص‌های سلبی (منفی)
خشونت؛ وحشت، ایجاد پریشانی و رنج شدید در مخاطب؛ محتوای اروتیک؛ ناهنجاری و انحراف جنسی؛ آسیب به ارزش‌های نهاد خانواده؛ پوشش و آرایش؛ آسیب‌های اعتقادی؛ ترویج تعصب نژادی، قومی و جنیستی؛ بی ادبی، بدزبانی و رفتار مشمئز کننده؛ الكل، مواد مخدر و قمار؛ موسیقی و رقص و آسیب به ارزش‌های اجتماعی
شاخص‌های ایجابی (مثبت)
ترویج ارزش‌های اخلاقی؛ ترویج ارزش‌های اجتماعی؛ نقد سازنده اجتماعی و سیاسی و ارائه الگوهای مثبت اسلامی‌ـ ایرانی.
هر یک از شاخص‌های فوق، دارای زیرشاخص‌هایی هستند و هر محتوا در مجموع از حیث ۱۱۹ زیرشاخص، ارزیابی می‌شود.
پس از تجمیع نمره محتوا در شاخص‌های سلبی و ایجابی با در نظر گرفتن ضریب اهمیت هر شاخص، نمره کل محتوایی فیلم یا سریال محاسبه می‌شود و از محتوای «سالم» تا «پُر آسیب» قابل ارائه است.
همچنین می‌توان میزان و شدت تحقق هریک از این زیرشاخص‌ها را در محتواها و رسانه‌های مختلف ارزیابی و درجه‌بندی نمود.
از برایند نمرات کسب شده در هر محتوا با روشی علمی نمره سلامت محتوایی رسانه بدست می‌آید.